2015
L-GĦARGĦAR: is-sigra nazzjonali
Alfred E. Baldacchino
Is-siġra tal-għargħar darba kienet komuni ħafna fil-gżejjer Maltin. Din kienet tiksi wesgħat kbar f’Birkirkara u fl-inħawi ta’ madwarha. Hemm inħawi li huma maħsuba li kienu msemmijin għal din is-siġra, bħal San Ġwann tal-Għargħar u Ħal-Għarghur. Iżda hawn minn jgħid li l-Għargħur, kif jixhdu mappi qodma, hu mnissel mill-isem Girgor. Mhux dokumentat li din is-siġra kienet tikber fis-selvaġġ la f’Għawdex u lanqas f’Kemmuna, għalkemm illum jinstabu xi siġar żgħar li ġew imħawwla mill-bniedem f’dawn iż-żewġ gżejjer.
Waħda miż-żewġ siġriet tal-għargħar li jikbru f’San Anton
L-għargħar hija siġra mill-familja taċ-ċipress. Din ma tinstabx biss fil-gżejjer Maltin, għax fl-Ewropa tikber f’roqgħa żgħira fix-xlokk ta’ Spanja viċin Kartagena, fir-reġjun ta’ Mursja. Hemm indikazzjonijiet li fl-imgħoddi din is-sigra kienet aktar komuni fl-Ewropa u nqerdet għalkollox ħlief f’dik ir-roqgħa fi Spanja u fil-gżejjer Maltin. Dan jirriżulta minn numru ta’ fossili ta’ din is-sigra li nstabu fi Franza.
Illum hija aktar komuni u mifruxa fil-Magreb, bħal fil-Marokk fuq il-kosta tal-Atlantiku, fl-Algerija u f’Tunes. Mhemmx provi li din is-sigra tikber fil-Libja għalkemm huwa rrappurtat li din tikber hemm ukoll.
Fil-gżejjer Maltin illum hija meqjusa bħala siġra rari ħafna u tikber fis-selvaġġ f’xi ħames postijiet, fosthom l-aktar magħrufa huma fil-Maqluba, viċin il-Qrendi fejn hemm xi tliet siġriet, fl-inhawi tal-Mellieħa, il-Mosta, u fl-Imġiebah viċin Selmun. F’uħud minn dawn l-inħawi tikber siġra waħda biss.
Il-prinjoli tal-għargħar għadhom ma sarux.
Oħrajn kienu jikbru f’Wied Filep, li kien fergħa minn Wied il-Għasel. Dawn inqerdu minn barriera tal-qawwi li ħadet il-blat kollu għaż-żrar. Hemm għargħar oħra li ġew imħawla mill-bniedem. Fost dawn insibu tnejn fil-ġonna ta’ San Anton u oħra fil-ġonna privati tal-President ta’ Malta.
Huwa maħsub li dawn tkabbru minn żerriegħa li ttieħdet mis-siġar tal-Maqluba. Siġar oħra nsibuhom il-Mall u l-Argotti fil-Furjana, tnejn fil-ġnien San Filep, biswit l-Argotti, tnejn iżgħar oħra fil-Ġnien tal-Milorda Sa Maison, tlieta oħra fil-Buskett, daqs nofs tużżana oħra fil-ġonna tal-Università f’tal-Qroqq, u waħda l-Marsa.
Is-siġra tal-għargħar tħaddar is-sena kollha u tiflaħ għan-nixfa. Hija tikber fil-makkja tal-Mediterran, għalkemm ġieli tikber fi xquq fil-blat u f’wesgħat bi blat b’pendil. Din tilħaq għoli ta’ madwar 15-il metru, fuq zokk kanella ħamrani, u togħla għall-ponta għalkemm mifruxa fil-baxx.
Il-weraq tas-siġra tal-għargħar.
Meta jkunu għadhom qed jifformaw iz-zkuk ewlenin li fuqhom is-siġra tal-għargħar tkun mibnija, dawn ikunu mgħottija bil-weraq. Il-weraq ta’ din is-siġra huma rqaq bħal tal-koniferi l-oħra, twal bejn 1 mm sa 8 mm u wesgħin minn madwar 1 mm sa 1.5 mm. Huma għandhom leħħa fl-ikħal. L-aktar friegħi żgħar ikunu ċatti. Il-weraq huma żgħar u ċatti u jikbru f’pari imsallbin fuq xulxin, aktar qrib xulxin lejn il-ponta tal-magħseb, qishom bukkett ta’ erba’ madwar il-magħseb. Il-friegħi ċatti u fini jkunu miksija b’dan il-weraq li jkollhom qisa għatja ta’ qxur, l-iżjed minn fejn jaqbdu mal-magħseb.
Il-prinjoli tas-siġra tal-għargħar miftuħa meta ż-żerriegħa tkun taret.
Għall-ħabta ta’ Novembru u Diċembru, xi minn daqqiet ukoll qabel, jibda jidher il-weraq speċjalizzat. Dan ikun weraq raġel jew weraq mara, iżda t-tnejn li huma jikbru fuq l-istess siġra. Ġo dan il-weraq speċjalizzat raġel ikun hemm l-għabra tad-dakra. Dawn ifarfru din l-għabra tad-dakkra għall-habta ta’ Settembru sa Diċembru, u b’hekk idakkru l-weraq speċjalizzati nisa li jifformaw il-frott li jissejjah prinjol. Kull frotta tas-siġra tal-għargħar tkun għaliha, waħda fit-tarf tal-ponot tal-friegħi. Din il-prinjol żgħir ikun tond u bejn 8 sa 12-il millimetru u jkun mibni minn erbat iqxur trijangulari tal-injam. lż-żerriegħa li tkun ġo fih għandha par ġwienah wesgħin, qishom tal-karta, biex ikunu jistgħu jitferrxu bir-riħ bla tbatija.
Mis-siġra tal-għargħar toħroġ qisa gomma li bl-Ingliż tissejjah sandarac gum. Huwa għalhekk li wieħed mill-ismijiet tas-siġra bl’Ingliż huwa sandarac gum tree, għalkemm l-ismijiet l-aktar użati bl-Ingliż huma arar tree jew alerce. Il-kelma għargħar ġejja mill-isem Għarbi tas-siġra, araar.
Din il-gomma għandha numru ta’ użi fl-industrija. Jingħad ukoll li tintuża kontra t-taħsir tas-snin billi tingħorok fuqhom. Ġieli ntużat ukoll minflok il-balzmu tal-Kanada fil-tħejjija ta’ ħġieġ għall-mikroskopju.
L-injam tal-għargħar bl-ingliż jissejjah citron wood u għalhekk xi mindaqqiet din is-siġra bl-Ingliż tissejjah ukoll citron wood tree. Il-kelma citron ġejja mit-Taljan citro jew aktarx cedro. Dan l-injam huwa mfittex ħafna għal xogħol fin fl-injam.
Ir-Rumani kienu jfittxu ħafna dan l-injam biex jużawh bħala materjal għall-bini.
Bħas-siġar koniferi oħra, l-għargħar tiflaħ ħafna għan-nixfa, kif ukoll kapaċi tikber qrib ix-xatt għax tiflaħ ukoll għal ammont ta’ melħ. Dan jagħmilha siġra adattata ħafna biex biha nħaddru wesgħat b’pendil fil-blat li għandna fil-gżejjer Maltin.
Minkejja li l-għargħar tinħaraq mill-ewwel, ma tinqeridx malajr għax wara l-ħruq dlonk terġa’ ttella’ friegħi oħra minn taħt l-art.
Fis-16 ta’ Jannar tal-1992 l-għargħar ġiet iddikjarata s-siġra nazzjonali. Ġiet imħarsa bil-liġi b’Avviż Legali Numru 49 tal-1993. Hija wkoll meqjusa bħala siġra mhedda u b’firxa żgħira fil-gżejjer Maltin, imniżżla wkoll fil-ktieb l-aħmar tal-gżejjer Maltin (Red Data Book) bħala siġra mhedda u li għandha firxa żgħira fil-Mediterran.
L-għargħar hija waħda mis-siġar imniżżla fi skeda I tar-regolamenti tal-ħarsien tas-siġar u l-imsaġar li ġew ippubblikati f’Avviżi Legali 200 tal-24 ta’ Mejju, 2011.
Minħabba li s-siġra tal-għargħar mhix komuni, u hekk l-ambjent naturali tagħha ma għandux stat ta’ ħarsien tajjeb, kif ukoll il-firxa tagħha hija dejqa, dan it-tip ta’ ambjent huwa meqjus bħala ambjent ta’ priorità mill-Unjoni Ewropea. Dan wassal biex fejn hemm siġar tal-għargħar jikbru fis-selvaġġ fil-gżejjer Maltin, dawn ġew dikjarati bħala Żoni Speċjali ta’ Konservazzjoni.
Hija mnissla wkoll fil-lista tal-Kunsill tal-Ewropa li jinkludu pjanti rari, mhedda, u endemiċi tal-Ewropa. Hija tidher ukoll bħala siġra mhedda, fil-lista ppublikata fl-1997 mill-Għaqda Internazzjonali tal-Ħarsien tan-Natura (International Union for the Conservation of Nature).
L-għargħar hija siġra li tista’ ssebbah ’il-pajjiina, kemm bi msaġar li hija tista’ tinseġ, kif ukoll bil-preżenza tagħha fl-irħula u l-ibliet tagħna. Hija siġra maħluqa għall-klima Mediterranja, kif ukoll għall-karatteristiċi tal-ambjent Malti.
Minn mindu ġiet magħrufa bħala s-siġra nazzjonali, bdiet titħawwel f’numru ta’ postijiet oħra, l-aktar fl-iskejjel, u llum hija mferrxa mhux ħażin. Numru minn din is-siġra ġew imħawwla f’Wied Għollieqa. Wieħed jieħu gost jara li qed tintuża aktar u titħawwel aktar biex issebbaħ ’il-pajjiżna. Hija ħafna faċli li titnissel minn żerriegħa meħuda minn siġar Maltin kif jafu sewwa t-tfal tal-iskola, anki dawk primarji, li jkabbruha kull sena.
Iż-żerriegħa tal-għargħar li tkun moħbija fil-prinjoli.
L-għargħar mhix siġra diffiċli biex titnissel, Iż-żerriegħa tinstab fil-prinjoli żgħar li għandhom jiġu miġbura matul Settembru sa kmieni f’Ottubru. Meta ż-żerriegħa tinħareġ mill-prinjol għandha titqiegħed fix-xemx għal xi ġimgħatejn. Iż-żerriegħa għandha tinżera f’Marzu f’ħamrija li tkun imqalba tajjeb biex fiha tiġbor l-arja. Iż-żerriegħa tħobb postijiet niexfa. Metodu li jgħin fit-tnissil tas-siġra tal-għargħar hija li l-borża li fiha tkun miżrugha titqiegħed kemmxejn fuq ġenbha biex b’hekk tgħin ħalli l-ilma joskula ’l barra.
Sfortunatament, dawk li jaraw biss qligħ kummerċjali, jimpurtaw din is-siġra minn barra minn Malta, kif wieħed jista’ jara’ fit-triq Diċembru 13. Minbarra li dawn is-siġar jistgħu jdaħħlu magħhom mard u speċi oħra barranin li jagħmlu ħsara lill-ambejnt Malti, kif fil-fatt ġara meta ġew importati xi siġar oħra, siġar tal-għarghar importati jniġġsu l-għaġna ġenetika tal-popolazzjoni tas-siġra tal-għargħar Maltija.
Hemm ħafna aktar bżonn ta’ tagħrif u edukazzjoni biex l-apprezzament tas-siġar jiżdied.
Isem Malti: Għargħar
Isem Ingliż: Sandarac Gum Tree
Isem xjentifiku: Tetraclinis articulata
Posted by Baldacchino Alfred E. 